Cognitive Dissonance (disharmony) คือความขัดแย้งภายในจิตสำนึกจากการรับรู้ข้อมูลใหม่ ที่ขัดแย้งกับ ความคิด, ความเชื่อเดิม, ข้อมูลเดิม ซึ่งทำให้เกิดความเครียดขึ้นภายในจิตใจ
ลีออน เฟสตินเจอร์ (Leon Festinger)เป็นผู้เสนอแนวคิดนี้ปี 1957 ในหนังสือ A Theory of Cognitive Dissonance
เฟสตินเจอร์ บอกว่ามนุษย์เราเมื่อเกิดความขัดแย้งภายในความคิดของตัวเองแล้ว จะเกิดความเครียด พวกเขาจึงจะหาวิธีที่จะปรับความคิด เพื่อลดความขัดแย้งภายในนี้ลง โดยทำให้เกิดความเข้ากันได้ (consonance หรือ harmony) โดยวิธี
เช่น เมื่อเราชอบกินโดนัท แต่ได้ข้อมูลมาว่าโดนัททำให้อ้วย
1. ปรับพฤติกรรม หรือความคิดเดิม ไปยอมรับข้อมูลความคิดชุดใหม่ (ฉันจะเลิกกินโดนัท)
2. ปรับพฤติกรรม หรือความคิดเดิม ให้เข้ากันได้กับข้อมูลความคิดชุดใหม่ โดยลดความขัดแย้ง (ฉันจะกินโดนัทได้ แต่ต้องลดปริมาณลง)
3. ปรับพฤติกรรม หรือความคิดเดิม ให้เข้ากันได้กับข้อมูลใหม่ โดยเพิ่มเหตุผลหรือพฤติกรรมใหม่เข้าไป (ฉันจะกินโดนัทได้ แต่ต้องหมั่นออกกำลังกาย)
4. ปฏิเสธข้อมูลความคิดชุดใหม่ไปเลย (ไม่ใช่โดนัทที่ทำให้อ้วน ถ้าโดนัทนั้นไม่มีน้ำตาลสูง)
เฟสตินเจอร์ ทำการศึกษาทฤษฏีของเขาโดยศึกษาผู้ที่เข้าเป็นส่วนหนึ่งของลัทธิ (cult) หนึ่ง ที่สมาชิกมีความเชื่อว่าวันโลกาวินาศจะมาถึง พวกเขาจึงขายทรัพย์สินที่มีอยู่ทุกอย่างพร้อมลาออกจากงาน แต่ว่าเมื่อวันที่ทำนายเอาไว้มาถึงและไม่มีเหตุการณ์อะไรรุนแรงเกิดขึ้นเลย เฟสตินเจอร์ก็สังเกตุปฏิกริยาของสมาชิกเหล่านั้น
สมาชิกบางคนรู้ตัวเองว่าถูกหลอกและได้ลาออกจากลัทธิไป ในขณะที่สมาชิกจำนวนไม่น้อย ยังคงศรัทธาอย่างแรงกล้าต่อลัทธิ โดยตีความเหตุการณ์โดยให้เหตุผลใหม่ว่าเป็นเพราะความศรัทธาของพวกเขาทำให้ภัยพิบัติไม่เกิดขึ้น